Artykuł z Posłańca Warmińskiego:
Kościół parafialny p.w. Św. Apostołów Piotra i Pawła i Świętego Michała Archanioła.
Lidzbark Warmiński (Heilsberg) został założony prawdopodobnie w latach 1240-1241 na malowniczym i obronnym terenie, w zakolu rzeki Łyny, u jej połączenia z Samsarną. Istniejący tu zamek, twierdza obronna zwana Lecbark została zbudowana przez Krzyżaków w 1241 którzy pokonali Prusów i zdobyli ich osadę istniejącą od X wieku. 12 sierpnia 1308 roku biskup Eberhard z Nysy nadał Lidzbarkowi prawa miejskie na prawie chełmińskim. Jak wskazują dokumenty w Lidzbarku Warmińskim parafia istniała już w XIII wieku. Wiadomo, że w 1315 za rządów księdza proboszcza Heynemanna, nastąpiła konsekracja kościoła Św. Piotra i Pawła, którego budowę rozpoczęto w 3. ćw. XIV wieku na miejscu wcześniejszej świątyni. Początkowo kościół w Lidzbarku Warmińskim nawiązywał kształtem do najstarszych gotyckich kościołów warmińskich katedry Fromborskiej i kościoła farnego w Ornecie, wieżę zachodnią początkowo drewnianą dostawiono około 1400 roku, później podwyższono w XV wieku i około 1530.
W 1350 biskupi Warmińscy obrali Lidzbark za swoją rezydencję co podniosło rangę miasta i wpłynęło na jego rozwój. Tu rezydowali w zamku zasłużeni biskupi warmińscy Jan Dantyszek, Kardynał Stanisław Hozjusz, Marcin Kromer, Jan Wydżga, Andrzej Załuski, Adam Stanisław Grabowski, Ignacy Krasicki. Dawna rezydencja biskupów, zespół zamkowy jest do dziś jednym z najwspanialszych założeń architektonicznych gotyku, która szczęśliwie przetrwała mimo, że los nie szczędził Lidzbarkowi nieszczęść, który od początku był doświadczany przez wojny i pożary. Wielki pożar zniszczył kościół w 1497 roku, w którym runęły sklepienia. Przy odbudowie nadano korpusowi kształt hali. Ponowny pożar w 1698 roku uszkodził wieżę i dach kościoła. W następnych latach odbudowywano świątynię dodając w 1701 roku barokową wieżyczkę na sygnaturkę oraz okazały hełm na wieży. W latach 1891-1893 do korpusu dodano neogotyckie prezbiterium oraz kruchty.
Kościół w obecnej postaci w Lidzbarku Warmińskim określamy jako późnogotycki, orientowany, murowany z cegły o układzie polskim. Korpus jest trójnawowy, halowy, pięcioprzęsłowy, zbudowany na rzucie prostokąta z piętrową zakrystią po stronie północnej. Przykryty sklepieniami gwiaździstymi. Od zewnątrz korpus opięty dwuskokowymi skarpami, ustawionymi w narożach ukośnie. Szczyt zachodni korpusu niewykończony, przesłonięty później dobudowaną wieżą. Prostokąt korpusu przedłużony ku zachodowi przez kwadratową wieżę i dwie umieszczone po jej bokach kaplice, przykryte sklepieniami gwieździstymi. Blendy dwóch niższych kondygnacji posiadają wałkowe profile ościeży. Hełm wieży barokowy nad którym rzeźba Św. Michała Archanioła.
Wystrój wnętrza jest neogotycki wzbogacony ocalałymi elementami z okresu gotyku i baroku.
Z okresu gotyku zachowała się grupa rzeźbiarska „Św. Anny Samotrzeć” z 1500 roku, relikwiarz Św. Idy wykonany w 1400 roku, naczynia liturgiczne, chrzcielnica z XIV wieku, a w nawie głównej wisi cenny zabytek mosiężny świecznik o dwustronnej figurze Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1604 roku.
Z okresu baroku zasługują na uwagę ocalałe z ołtarza głównego dwa anioły usytuowane obecnie w prezbiterium po obu stronach neogotyckiego ołtarza głównego oraz ołtarz poźnomanierystyczny, fundowany w 1640 roku przez biskupa Mikołaja Szyszkowskiego z obrazem „Św. Michała Archanioła” z XIX, wieku usytuowany przy trzecim filarze po stronie północnej oraz przy trzecim filarze po stronie południowej barokowy ołtarz z 3 ćw. XVII w. z obrazem „Św. Walentego” z 3 ćw. XVIII w.
Z baroku zachowały się również obrazy z XVII i XVIII wieku. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje obraz „Matki Bożej Różańcowej” z XVII w. o wysokiej randze artystycznej i ikonograficznej oraz „Matka Boża Orędowniczka”: z 1687 roku ufundowany przez cech szewców.
Z okresu renesansu i baroku ocalała plastyka nagrobna w tym gotycko-renesansowa płyta Hildebrandta Ferbera i mosiężne epitafium biskupa Jana Dantyszka.
Okres neogotyku prezentuje przede wszystkim ołtarz główny i dwa ołtarze boczne usytuowane na zamknięciu naw bocznych w których artysta stworzył bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej i opracował głęboki program ikonograficzny prezentujący wątki chrystologiczne i mariologiczne oraz wizerunki świętych.
Ołtarz główny powstał w latach 1912-1915 jako tryptyk ze strzelistą nadbudową. W kwaterach zawiera płaskorzeźbione sceny „Adoracji Dzieciątka”, „Pokłonu Mędrców” , po bokach rzeźby patronów kościoła „Św. Piotra i Pawła” , a w zwieńczeniu „Chrystusa Zmartwychwstałego”.
W zamknięciu nawy północnej nadbudowę ołtarza bocznego stanowi „Grupa Ukrzyżowania” a w nawie południowej w ołtarzu bocznym ma ona kształt tryptyku z malowanymi scenami „Narodzenie Chrystusa”, „Ofiarowanie Najświętszej Panny Maryi w Świątyni”, „Zaśnięcie i Koronacja Najświętszej Panny Maryi” oraz rzeźby czterech proroków : Jeremiasza, Daniela, Izajasza i Ezechiela. W centrum tego ołtarza znajduje się obraz „Matki Bożej Śnieżnej” z XVII wieku, a w zwieńczeniu wspomniana już późnogotycka grupa „Św. Anny Samotrzeć”, relikt z ołtarzy z okresu średniowiecza.
Okazałe organy są podobnie jak ołtarze neogotyckie a wykonana w 1800 roku ambona klasycystyczna.
Najstarsze wizerunki Świętych Apostołów Piotra i Pawła zachowały się w skarbcu kościoła parafialnego na ozdobnej podstawie gotyckiego Relikwiarza Św. Idy z 1400.
Obraz patronalny kościoła „Świętych Apostołów Piotra i Pawła” znajdował kiedyś w centralnej części nieistniejącego już ołtarza głównego z 1760 roku.
W obecnym wystroju wnętrza kościoła rzeźby Świętych Apostołów Piotra i Pawła znajdują się w neogotyckim ołtarzu głównym po bokach płaskorzeźbionych kwater.
s. Janina Bosko RM